އެކި ރަށްރަށުން ގޯތި ދޫކުރުމުގައި ކުރާ ޝަރުޠެކެވެ. އެ ރަށަކުން އަލަށް ދޫކުރާ ގޯއްޗެއް އެ މީހަކަށް ލިބޭނީ، އެމީހަކަށް ނުވަތަ އެމީހެއްގެ އަނބިމީހާ ނުވަތަ ފިރިމީހާއަށް ތަރިކައިން ލިބެން އޮންނަ ގޯއްޗެއް ދޫކޮށްލާނެ ކަމަށް އެއްބަސްވާނަމަކަމަށް ބުނެ ކުރާޝަރުޠެވެ. ތަރިކައިން އެމީހަކަށް ނުވަތަ އެމީހެއްގެ އަނބި/ފިރިމީހާއަށް ލިބެން އޮންނަ ގޯއްޗެއް ދޫކޮށްލުމަށް އެއްބަސްނުވާނަމަ ގޯތި ލިބުމުގެ ޝަރުޠު އެމީހެއްގެ ކިބައިން އުނިވާކަމަށްވެއެވެ. ސުވާލަކީ، މިފަދަ ޝަރުޠެއް ކުރުމަކީ ޤާނޫނީގޮތެއް ހެއްޔެވެ؟ އަދި މިގޮތަށް އެއްބަސްވެ ގޯތި ލިބުމަށްފަހު އެއްބަސްވި ޝަރުޠާއި ޚިލާފު ވެއްޖެނަމަ ދެން ކަންވާންޖެހޭ ގޮތަކީ ކޮބައި ހެއްޔެވެ؟
ބިމާބެހޭ ޤާނޫނާއި ބިމާބެހޭ ޤަވާޢިދުގައި ބުނާގޮތް
ބިމާގުޅޭގޮތުން އޮންނަ ޚާއްޞަ ޤާނޫނެއްގައި ބުނާ ކަންކަމުގައިމެނުވީ،ދިވެހިރާއްޖޭގައި ބިމާއި ގޯތި ދޫކޮށް، ލިބިގަނެ، މިލްކުކޮށް، ވިއްކައި، ކުއްޔަށްދީ، ބޭނުންކޮށް، ގެންގުޅެ، މި ނޫންވެސް ބިމާއި ގޯއްޗާއިބެހޭ އެންމެހައި މުޢާމަލާތްތަކެއް ކުރަންވާނީ ޤާނޫނު ނަންބަރު 2002/1 (ދިވެހިރާއްޖޭގެ ބިމާބެހޭ ޤާނޫނު) ގައި ބުނާގޮތާއި އެއްގޮތަށްކަމަށް އެ ޤާނޫނުގައި ބުނެއެވެ. ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުގެ 10 ވަނަ މާއްދާއިން ފެށިގެން 15 ވަނަ މާއްދާއާއި ދެމެދުގައި އެހުރި މާއްދާތަކަކީ، ދިރިއުޅުމަށް ބަންޑާރަ ގޯތި ދޫކުރުމުގައި ކަންކުރަންޖެހޭނެގޮތަކީ ކޮބައިކަން ބުނެދޭ މާއްދާތަކެވެ.
ދިރިއުޅުމަށްޓަކައި ގޯތި ދޫކުރުމުގައި ބަލަންޖެހޭނެ ޝަރުޠުތަކަކީ ކޮބައިކަން، ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުގެ 11 ވަނަ މާއްދާގެ (ހ) ގައި ބުނެދީފައި އެބައޮތެވެ. އެ މާއްދާގައި ބުނާގޮތުން،އަލަށް ދޫކުރާ ގޯއްޗެއް ލިބުން މަނާ ކުރެވޭނެ ގޮތްތަކަކީ،އެމީހެއްގެ ނަމުގައި ބަންޑާރަ ގޯއްޗެއް ނުވަތަ އަމިއްލަ ގޯއްޗެއް ނުވަތަ މި ދެބާވަތުގެ ގޯއްޗަކުން ބައެއް ނުވަތަ ސަރުކާރުން ހަދާފައިވާ އިމާރާތެއްގެ ފުލެޓެއް ނުވަތަ އެއްމެދު އިމާރާތެއްގެ ފުލެޓެއް އެ މީހަކަށް ލިބިފައި އޮތުމެވެ. މާނައަކީ، ގޯތި ދޫކުރެވޭއިރު އެ މީހެއްގެ ނަމުގައި އެފަދަ ތަނެއް އޮތުމެވެ. އެ މާއްދާގައި އިތުރަށް ބުނެފައިވަނީ، މިފަދަތަނެއް މީހެއްގެ ނަމުގައި އޮތްނަމަވެސް މިފަދަ ތަނެއް އެމީހަކު ދޫކޮށްލުމުން، ނުވަތަ ދޫކޮށްލުން ޝަރުޠުކޮށް، އެމީހަކަށް ބަންޑާރަ ގޯއްޗެއް ދޫކުރުމަކަށް އެ މާއްދާ ހުރަސް ނާޅާކަމުގައެވެ. ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުގެ މި މާއްދާއަށް ބަލާއިރު، މީހަކަށް ތަރިކައިން ގޯއްޗެއް މުސްތަޤުބަލުގައި ލިބެން އޮންނަ އޮތުމަކީ، އެ މާއްދާގައި އެބުނާފަދަ ގޯއްޗެއް ނުވަތަ ޢިމާރާތެއް ލިބިފައި އޮތުމުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭކަމެއް ނޫންކަން އެނގެން އެބައޮތެވެ.
ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުގެ 12 ވަނަ މާއްދާގެ (ށ) ގައި ބުނެއެވެ. ބަންޑާރަ ގޯތި ދޫކުރަން އިޢުލާނު ކުރުމުން މި ޤާނޫނާ މި ޤާނޫނުގެ ދަށުން ހަދާ ޤަވާޢިދުގައި ބުނާ ޝަރުޠު ފުރިހަމަވާ ކޮންމެ މީހަކު، ބަންޑާރަ ގޯއްޗަކަށް އެދި ހުށަހެޅިދާނެއެވެ. މާނައަކީ، ގޯތި ދޫކުރުމުގެ ޝަރުޠުތައް ހުންނަންޖެހޭނީ ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުގައި ނުވަތަ އެ ޤާނޫނުގެ ދަށުން ހަދާ ޤަވާޢިދުގައި ކަނޑައެޅި ބަޔާންވެގެންކަމެވެ. ޤާނޫނާއި ޤަވާޢިދުގައި ބުނާ ޝަރުޠު ހަމަވާ މީހެއްނަމަ އެމީހަކަށް ގޯއްޗަށް އެދުމުގެ އިޚުތިޔާރު އެއީ އޮތް އިޚްތިޔާރެއްކަމަށް ޤާނޫނުގައި ބުނާތީ އެވެ.
މިފާހަގަ ކުރީ ބިމާބެހޭ ޤާނޫނު ބުނާގޮތެވެ. ދެން ބަލަންވީ ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުން ބާރު ލިބިގެން ވުޖޫދު ކުރެވިފައިވާ ބިމާބެހޭ ޤަވާޢިދުގައި ބުނާ ޝަރުޠުތަކަކީ ކޮބައިކަމެވެ. އަލަށް ގޯތި ދޫކުރާއިރު ގޯއްޗެއް ހޯދުމަށް އެދި ހުށަހަޅާ މީހުންގެ ޝަރުޠުތަކަކީ ކޮބައިކަން ބުނެދީފައިވަނީ ބިމާބެހޭ ޤަވާޢިދުގެ 7 ވަނަ މާއްދާގައެވެ. އެ މާއްދާ ބުނާގޮތުން، ގޯއްޗެއް ހޯދުމަށްއެދި ހުށަހަޅާމީހުންގެ ޝަރުޠުތަކަކީ، ދިވެއްސަކަށްވުން، ޢުމުރުން 18 އަހަރުފުރުން، ބަންޑާރަ ގޯއްޗެއް ނުވަތަ އަމިއްލަ ގޯއްޗެއް އެމީހެއްގެ ނަމުގައި ރަޖިސްޓަރީވެފައި ނެތުން، އެއްމެދު ޢިމާރާތެއްގެ ފުލެޓެއް ނުވަތަ ސަރުކާރުން ހަދާފައިވާ ފުލެޓެއް އެމީހެއްގެ ނަމުގައި ރަޖިސްޓްރީ ވެފައި ނެތުން، އަމިއްލަ ނުވަތަ ބަންޑާރަ ގޯއްޗެއްގައިވާ ނުއުފުލޭ މުދަލުން ލިބިގެން އެފަދަ ގޯއްޗަކުން ބައެއް ލިބިފައި ނެތުން ނުވަތަ މިފަދަ ތަނެއް ލިބިފައިވާނަމަ ޤަވާޢިދުގައި ބުނާގޮތަށް ދޫކޮށްލުން ނުވަތަ ދޫކޮށްލުމަށް އެއްބަސްވުން މިއެވެ. ބިމާބެހޭ ޤަވާޢިދުގެ 7 ވަނަ މާއްދާގައި ބުނެފައިއެވާ ޝަރުޠުތަކަށް ބަލާއިރުވެސް މީހަކަށް ތަރިކައިން ގޯއްޗެއް ލިބެން އޮތުމަކީ އަލަށް ގޯތި ލިބުން މަނާކުރާ ކަމެއް ކަމުގައި ޤަވާޢިދުގައި ބުނެފައެއް ނުވެއެވެ.
ބިމާބެހޭ ޤާނޫނާ ބިމާބެހޭ ޤަވާޢިދުގައި ބުނާ ޝަރުޠުތަކުގެ ބޭރުން އައު ޝަރުޠުތަކެއް ކަނޑައެޅުން
އެފަހަރަކު ގޯތި ދޫކުރަން ހަމަޖެހިފައިވާ ސަރަޙައްދަށާއި، ބިމުގެ ތަނަވަސްކަމަށާއި، ބިން ބޭނުންކުރުމުގެ ޕްލޭންތަކަށް ބެލުމަށްފަހު އެ ސަރަޙައްދަކުން ގޯތި ދޫކުރުމުގައި ބިމާބެހޭ ޤަވާޢިދުގެ 7 ވަނަ ނަންބަރުގައި ބުނާ ޝަރުޠުތަކުގެ އިތުރުން އިތުރު ޝަރުޠުތަކެއް ކަނޑައެޅިދާނެކަމަށް ބިމާބެހޭ ޤަވާޢިދުގެ 8 ވަނަ މާއްދާގައި ބުނެއެވެ. މާނައަކީ،ގޯތި ދޫކުރުމުގައި އެއިރަކު ބަލަންޖެހޭ ބެލުންތަކެއް ބެލުމަށްފަހު އަލަށް ގޯތި ލިބޭ މީހުންގެ ޝަރުޠުގެ ގޮތުގައި އިތުރު ޝަރުޠު ކަނޑައެޅުން އެއީ ކުރެވިދާނެކަމެއްގެ ގޮތުގައި ބިމާބެހޭ ޤަވާޢިދު ދަންނަކަމެވެ.އަލަށް ދޫކުރާ ގޯތި ލިބުމުގެ ޝަރުޠަކަށް ތަރިކައިން ލިބެން އޮންނަ ގޯތި ދޫކޮށްލަން ޝަރުޠު ކުރާކަމަށް ފެންނަނީ ޤަވާޢިދުގެ އެ އިސްތިސްނާއާ ޙަވާލާދީކަމަށް ފެނެއެވެ.
އެހެންނަމަވެސް މި އިސްތިސްނާއާ ގުޅިގެން ކުރިމަތިކުރާން ދެން އޮތް ސުވާލަކީ، ޤާނޫނުގައި ބުނާ ޝަރުޠުތަކުގެ ބޭރުން މުޅިން އައު ޝަރުޠުތަކެއް ޤާނޫނުގައި ބުނާ ގޮތް ނޫންގޮތަކަށް ޤަވާޢިދަށް ގެނެވިދާނެތޯ އުފެދޭ ސުވާލެވެ. އެފަދަ ޝަރުޠެއް ކަނޑައެޅުން ޤަވާޢިދު ހުއްދަ ކުރާތީ އެއީ ކޮންމެފަދަ ޝަރުޠަކަށް ވީނަމަވެސް އެވާނީ ހަމަ ސައްޙަ ޝަރުޠަކަށްކަމާއިމެދުގައި އޮތް ސުވާލެވެ. ޝަރުޠުތައް ކަނޑައެޅުމުގެ ބާރާއި ޙައިސިއްޔަތު ލިބެން އޮތް ފަރާތަކީ ކޮން ފަރާތެއްކަމާއި މެދުގައި އޮތް ސުވާލެވެ. މި ސުވާލުތަކުގެ ޖަވާބު ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުން ލިބޭކަށް ނެތެވެ.
އަލަށް ގޯތި ދޫކުރާއިރު ތަރިކައިން ލިބެން އޮންނަ ގޯތި ދޫކޮށްލަން ޝަރުޠުކުރުން
ތަރިކައިން ލިބެން އޮންނަ ގޯތި ދޫކޮށްލުން ޝަރުޠުކުރުން އެއީ ސައްޙަ ޝަރުޠެއްކަމަށް ދެކޭ ފަރާތްތަކުން ބުނަނީ، ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުގައި ބުނާ ގޮތުން ބިމާބެހޭ ޤާނޫނަށް ޢަމަލު ކުރަން ފެށުމަށްފަހު، އެއްވެސް މީހަކަށް، އެއްރަށަކުން، ދިރިއުޅުމަށް އެއް ގޯއްޗަށްވުރެ ގިނަ ބަންޑާރަ ގޯތި ދޫނުކުރެވޭނެކަމަށް ބުނާތީ ތަރިކައިން ގޯތި ލިބުމަކީ ޤާނޫނުގައި ބުނާ 2 ގޯތި އެއްރަށުން ނުލިބޭނެކަމަށް ބުނެފައި އޮތް އޮތުމާއި ފުށުއަރާނެތީ އެއީ ސައްޙަ ޝަރުޠެއްކަމުގައެވެ. އެހެންނަމަވެސް އެ މަފްހޫމުން މިނާނަމަ އެއްރަށަކުން މީހަކަށް އެއް ގޯއްޗެއްވުރެ ގިނަ ގޯތި ގަތުންވެސް ވާނީ ޤާނޫނުގައި ބުނާ ގޮތުގެ މަފްހޫމާއި ފުށުއަރާކަމެއްކަމުގައެވެ. ގޯތި ދޫކުރާއިރު ގޯތި ލިބުމާއި ތަރިކައިން ގޯތި ލިބުން އެއީ މުޅިން ދެ މަފްހޫމެއް އޮންނަ ދެ ކަމެކެވެ.
މީގެ އިތުރުން ތަރިކައިން މީހަކަށް ލިބެން އޮންނަ ގޯއްޗަކީ، އަދި ލިބިފައިނެތް ގޯއްޗެކެވެ. ލިބޭނެކަމަށް ލަފާކުރެވޭ ގޯއްޗެކެވެ. ލިބުމާއި ނުލިބުމުގެވެސް އިޙުތިމާލު އޮންނާނެކަމެކެވެ. މިސާލަކަށް މައިމުޅަވުމުގެ ސަބަބުން ތަރިކައިން ލިބެން އޮތް ގޯއްޗެއް ގެއްލުމަކީ ދިމާވެދާނެ ގޮތެކެވެ. އެހެންވެއްޖެނަމަ އެފަދަ މީހަކަށް ގޯތި ލިބުމުން މަޙްރޫމުވުމަކީ ވެދާނެ ގޮތެކެވެ. ވެފައި ހުރިވެސް ގޮތެކެވެ. ތަރިކައިން ގޯތި ލިބޭނެކަމަށް ބަލައިގެން އެ ގޯތި އެމީހާގެ ނަމަށް ރަޖިސްޓްރީ ނުކުރެވެނީސް ނުލިބި އޮތް ގޯތި ދޫކޮށްލަން ޝަރުޠު ކުރުން އެއީ ސައްޙަ ޝަރުޠެއްކަމާއި މެދުގައި ސުވާލު އުފެއްދެން އެބައޮތެވެ.
އެއީ، ޝަރުޠާއި މެދު އޮތް ސުވާލުތަކެވެ. ދެން އޮތީ ދޫކޮށްލަން ޝަރުޠު ކުރާނެ ވަގުތަކާއި މެދުގައި އޮތް ސުވާލެވެ. މިގޮތަށް ކުރެވޭ ޝަރުޠުތަކަށް އެއްބަސްވެގެން ތަރިކައިން ލިބެން އޮންނަ ގޯތި ދޫކޮށްލާނީ، ގޯތި ދޫކުރުމުގެ އިޢުލާނުކުރުމުން އެކަމަށް ކުރިމަތިލާއިރު ހެއްޔެވެ؟ އަލަށް ލިބޭ ގޯތި ލިބުނުކަމުގެ އެއްބަސްވުމުގައި ސޮއިކުރާއިރު ހެއްޔެވެ؟ ނޫނީ ތަރިކައިން ލިބޭ ގޯތީގެ ތަރިކަ މައްސަލަ ކޯޓުން ނިމުމުން ހެއްޔެވެ؟ މިކަމުގައި ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުވެސް އަދި ޤަވާޢިދުގައިވެސް އެއްވެސް އެއްޗެއް ބުނެފައެއް ނުވައެވެ. ކުރިން ބުނި ދެ ޙާލަތަކީ، އަދި ނުލިބޭ ގޯއްޗެއް ދޫކޮށްލާ ޙާލަތަކަށްވާތީ ނުލިބޭ އެއްޗެއް ދޫކޮށްލުން އެއީ ކުރެވޭނެ ކަމެއްކަމަށް ބަލާނެ ގޮތެއް ނެތެވެ.
ތަރިކައިން ލިބެން އޮންނަ ގޯތި ދޫކޮށްލަން އެއްބަސްވެ އަލަށް ދޫކުރާ ގޯތި ލިބުމުން ޝަރުޠާއި އެއްގޮތަށް ޢަމަލުނުކުރުން
މިއީވެސް ވެދާނެ ގޮތެކެވެ. މިސާލަކަށް ތަރިކައިން ގޯއްޗެއް ލިބިއްޖެނަމަ އެގޯތި ދޫކޮށްލާނެކަމަށް އެއްބަސްވެ، އަލަށް ލިބޭ ގޯތި ހޯދުމަށްފަހު އެއްބަސްވި ޝަރުޠަށް ޢަމަލުނުކުރާން މީހަކު ނިންމާ ޙާލަތެއް އަތުވެދާނެއެވެ. މިފަދައިން ކަންދިމާވުމުން ދެން ކަންކުރަންވީ ގޮތުގެ އެއްވެސް އިރުޝާދެއް ބިމާބެހޭ ޤާނޫނުގައިވެސް އަދި ބިމާބެހޭ ޤަވާޢިދުގައިވެސް ބުނެފައެއް ނުވެއެވެ. މިކަމުގައި މިހާތަނަށް ކަން ކޮށްފައިވާ ގޮތްތަކުގެ މައްޗަށް ބަލާއިރު އެއްބައި މީހުން ޝަރުޠާއި އެއްގޮތަށް ޢަމަލު ކުރުމަށް އެދި އެ މީހަކު އެ މައްސަލަ ކޯޓަށް ހުށަހެޅުމުން ކޯޓުން އެކަން ނިންމާފައިވާތީ ފެންނަން އެބަހުއްޓެވެ. ސުވާލު އުފެދެނީ އެފަދައިން އަމިއްލައަށް ބޭނުން ނުވާ ޙާލަތެއްގައި ކަންކުރާނެ ގޮތަކާއި މެދުގައެވެ.
އެކަމުގައިވެސް ދެންވެސް އޮތީ އަނެއްކާވެސް ޤާނޫނީ ސުވާލެކެވެ. ތަރިކައިން ލިބެން އޮތް ގޯތި ލިބުމުން ގޯތި ދޫކުރަންޖެހޭ ޙާލަތަކަށް ދާއިރު އަލަށް ލިބުނު ގޯތީގައި ޢިމާރާތެއް ކޮށްފައި ހުރެދާނެއެވެ. މިފަދަ ޙާލަތެއް ދިމާވެފައި އޮންނަ އިރު، ޝަރުޠު ކުރެވުނު މީހާގެ އަތުން ދައުލަތަށް އަނބުރާ ހޯދާނީ އަލަށް ލިބުނު ގޯތިތޯ ނުވަތަ ތަރިކައިން ލިބުނު ގޯތިތޯ އެއީ ސުވާލު ކުރެވެން އޮތްކަމެކެވެ. ތަރިކައިން މީހަކަށް ލިބިފައިވާ ގޯއްޗެއް ނުވަތަ އަލަށް ލިބުނު ގޯއްޗެއް މީހެއްގެ ނުރުހުމުގައި އަތުލާނަމަ އެކަން ކުރަން ޖެހޭނެކަމަށް ފެންނަނީ ޤާނޫނުއަސާސީގެ 40 ވަނަ މާއްދާގެ (ށ) ގައި ބުނާ ގޮތަށެވެ. އެ މާއްދާގައި ބުނަނީ، ޢާއްމުވެގެންވާ މަންފާއަކަށްޓަކައި، ޤާނޫނުގައި ކަނޑައެޅި ބަޔާންވެގެންވާ ގޮތެއްގެ މަތިން، އަދި އެކަމަށްޓަކައި ކޯޓަކުން ކުރާ ޙުކުމަކުން މެނުވީ އެއްވެސް މީހެއްގެ މުދަލެއް އެމީހެއްގެ ރުހުންނެތި ދައުލަތަށް ނަގައިގެން ނުވާނެކަމުގައެވެ. އަދި އެކަން ކުރާނަމަ ކުރަންޖެހޭނީ ޢަދުލުވެރި ބަދަލެއް ދިނުމަށްފަހުގައިކަމަށްވެސް އެ މާއްދާގައި ބުނެފައިވެއެވެ. މީހަކަށް ދޫކޮށްފައިވާ ގޯއްޗެއްގައި ޢިމާރާތް ކޮށްފައިނެތްނަމަވެސް ހަމައެކަނި ބިމުގެ މައްޗަށްވެސް އެ ޙާލަތު ހިނގާނެކަމަށް ކޯޓުގެ ނިންމުންތަކުގައި ބުނެފައި އެބައޮތެވެ.
ވަރަށް ޚުލާޞާކޮށް މި ފާހަގަކުރީ އަލަށް ގޯތި ދޫކުރާއިރު، ޝަރުޠުކުރާ، ތަރިކައިން ލިބެން އޮންނަ ގޯތި ދޫކޮށްލުމުގެ މަފްހޫމް ޤާނޫނުގައި އޮންނަ ގޮތުގެ މައްޗަށެވެ. ބިމާބެހޭ ޤާނޫނާއި އެ ޤާނޫނުން ބާރު ލިބިގެން ހަދާފައިވާ ޤަވާޢިދުގެ މައްޗަށް ބަލާއިރު އެފަދަ ޝަރުޠެއް ކުރުން އެއީ ސައްޙަ ޝަރުޠެއްކަމަށް ވެދާނެތޯ ނުވަތަ ނޫންތޯ ސުވާލު އުފެއްދެން އެބައޮތެވެ. ޝަރުޠަށް އެއްބަސްވެ ތަރިކައިން ލިބެން އޮންނަ ގޯތި ދޫކޮށްލާނެ ވަގުތަކާ މެދު ސުވާލު އުފެއްދެން އެބައޮތެވެ. ޝަރުޠަށް އެއްބަސްވެ އަލަށް ލިބޭ ގޯއްޗާއި ޙަވާލުވެ އެތަނުގައި ދިރިއުޅެން ފެށުމަށްފަހު ޝަރުޠާއި ޚިލާފުވެއްޖެނަމަ ކަންކުރާނެ ގޮތަކީވެސް ބިމާބެހޭ ޤާނޫނު ނުދަންނަގޮތެކެވެ. މިފަދަ ޝަރުޠެއް ކުރާނަމަ އެކަން ކުރެވެންޖެހޭނެކަމަށް ފެންނަނީ އެކަމުގެ ތަފްސީލުތައް ބިމާބެހޭ ޤާނޫނަށް ގެނެސްގެންކަމަށް ދެކެމެވެ. ނޫނީ އެއިރަކު ހިތައް އަރާ ޝަރުޠެއް ކުރުމުގެ ތެރެއިން ގޯތި ލިބުމުން މީހަކު މަޙްރޫމް ކޮށްލެވިދާނެއެވެ.