ކީރިތި ރަސޫލާ މިދުނިޔެ ދޫކުރައްވާ ސުވަރުގެ ވަޑައިގަތުމުގެކުރީން ޤާޟީކަމުގެ މަސްއޫލިއްޔަތާއި ޒިންމާ އަދާކުރައްވަމުން ގެންދެވީ ޚުދު އެކަލޭގެފާނު އަމިއްލަފުޅަށެވެ. މުސްލިމުންގެ ފުރަތަމަ ޚަލީފާ އަބޫބަކުރުގެފާނުގެ ޚިލާފަތުގައިވެސް ޤާޟީކަމުގެ މަސްއޫލިއްޔަތަކީ އަބޫބަކުރުގެފާނު އުފުއްލަވަމުން ގެންދެވި ޒިންމާއެއް އަދި މަސްއޫލިއްޔަތެކެވެ. މުސްލިމުންގެ ދެވަނަ ޚަލީފާ ޢުމަރުގެފާނު ޚިލާފަތަށް އައި ދުވަސްވަރު، މުސްލިމުންގެ ޢަދަދު އެތައް ގުނައެއް އިތުރުވެ އިސްލާމީ ދައުލަތް ދުނިޔޭގެ އެކިކަންކޮޅުތަކަށް ވަނީ ފެތުރިގެން ގޮސްފައެވެ. ނަތީޖާއެއްގެ ގޮތުން، ޤާޟީކަމުގެ މަސްއޫލިއްޔަތު އެއީ ސީދާ ޚަލީފާ ކުރައްވާ ގޮތަކަށް އޮތްއޮތުމަށް ޢުމަރުގެފާނު ބަދަލު ގެންނެވިއެވެ. އަދި އިސްލާމީ ދައުލަތުގައި ހިމެނޭ، އެކިއެކި ރަށްތަކުގައި ޚަލީފާގެފަރާތުން ޢައްޔަންކުރާ މީހެއްގެ ގޮތުގައި، ޤާޟީން ޢައްޔަންކުރަން ފެއްޓެވިއެވެ. އެގޮތުން އަބޫދަރްދާއު މަދީނާގެ ޤާޟީ ކަމަށް، ޝުރައިޙު ބަޞަރާގެ ޤާޟީކަމަށް އަދި އަބޫ މޫސަލް ޢަޝްޢަރީ ކޫފާގެ ޤާޟީކަމަށް މިދުވަސްވަރު ޢައްޔަން ކުރެއްވިއެވެ.
ކޫފާގެ ޤާޟީކަމަށް އަބޫ މޫސަލް ޢަޝްޢަރީ ޢައްޔަން ކުރެއްވުމަށްފަހު ޤާޟީއެއްގެ ގޮތުން ނިޔާ ކަނޑައެޅުމުގައި ވިސްނަންޖެހޭ ވިސްނުންތަކާއި، ޝަރީޢަތް ކުރުމުގައި ތަބާވާންޖެހޭ އިޖުރާއާތުތައް ބުނެދިނުމުގެ ގޮތުން ޢުމަރުގެފާނުގެ ފަރާތުން ޢަބޫ މޫސަލް ޢަޝްޢަރީއަށް ސިޓީފުޅެއް ފޮނުއްވިއެވެ. ކުރު އެހެންނަމަވެސް ޝަރީޢަތް ކުރުމުގެ އެންމެހައި އިޖުރާއީ ޤަވާޢިދުތަކެއް ހުރިހާ ދާއިރާއަކުން ޝާމިލުވާ ގޮތަށް އޮތް ވަރަށްވެސް ފުރިހަމަ ސިޓީފުޅެކެވެ. މި ސިޓީފުޅުގައި ނިޔާ ކަނޑައެޅުމުގައި ޤާޟީއެއްގެ މަސްއޫލިއްޔަތަކީ ކޮބައިކަމާއި، މައްސަލަ ބެލުމުގައި ޤާޟީންގެ ވިސްނުން ބަހައްޓަންޖެހޭނެގޮތާއި، ސާބިތު ކުރުމުގެ މިންގަނޑާއި،ޝަރީޢަތުގެ މަޖިލީހުގައި ކަންކުރާންޖެހޭނެ ގޮތާއި، ހެކި ވަޒަންކުރާނެގޮތާއި، ހެކިންގެ އިތުބާރާއި، ކޯޓުގެ އިޖުރާއާތު ހިންގާނެގޮތްފަދަ ކަންކަން ހިމެނެއެވެ.
އަބޫ މޫސަލް ޢަޝްޢަރީ ކޫފާގެ ޤާޟީ ކަމަށް ޢައްޔަން ކުރުމަށްފަހު ޢުމަރުގެފާނު ފޮނުއްވާފައިވާ މިސިޓީފުޅަކީ، އެ ލިޔުމުގައިހިމެނޭ އިޖުރާއާތުތަކުގެ މައްޗަށް ބޮޑެތި ފޮތްތައް ލިޔެވި އެ ލިޔުމުގައި ބުނާ ވާހަކަތައް ޝަރަޙަ ކުރެވިފައިވާ މަޝްހޫރު ސިޓީފުޅެކެވެ. މިސިޓީފުޅާ ގުޅޭގޮތުން البيهقي އޭނާގެ ފޮތް السنن الكبرى ގައި ބުނެފައިވަނީ، ޢުމަރުގެފާނު އަބޫ މޫސަލް ޢަޝްޢަރީ އަށް ފޮނުއްވާފައިވާ ސިޓީފުޅުގައި ހިމެނޭ ކަންކަން ޤާޟީންނަށް ކޮންމެހެންވެސް އެނގުން މުހިއްމު ކަމަށެވެ. އަދި އެ ސިޓީފުޅުގައި ބުނާ އިޖުރާއާތުތަކާއި އެއްގޮތަށް ޢަމަލު ކުރަންޖެހޭނެ ކަމަށެވެ. މި ސިޓީފުޅާއި ގުޅޭގޮތުން الصنعاني އޭނާގެ ފޮތް سبل السلام ގައި ބުނެފައިވަނީ، ޢުމަރުގެފާނުގެ އެ ސިޓީފުޅަކީ ވަރަށް ފުރިހަމަ އަދި ޝާމިލު ސިޓީފުޅެއް ކަމަށެވެ. އެސިޓީފުޅުގައި ޤާޟީންގެ ކިބައިގައި ކޮންމެހެން ހުންނާންޖެހޭ އަދަބުތަކާއި، ޤާޟީން ކުރާ ޙުކުމެއްގައި ހުންނަންޖެހޭ ސިފަތަކާއި، މައްސަލަތަކުގައި އިޖުތިހާދު ކުރާނެގޮތާއި ޤިޔާސް ކުރާނެ ގޮތުގެ ވާހަކަ ބުނެދޭކަމެވެ.
މިދެބޭފުޅުންގެ އިތުރުންވެސް الإمام الألباني އާއި ابن فرحون އާއި االطرابلسي އަދި االماوردي، االكاساني، االشيرازي ފަދަ ބޭބޭފުޅުންވަނީ ޢުމަރުގެފާނުގެ ސިޓީފުޅުގައި އެބުނާ ކަންކަމުގެ މައްޗަށް ޝަރަޙަތައް ލިޔެ، ސިޓީފުޅުގައި ހިމެނޭ ކަންކަން އުނގެނުމަށް ޤާޟީންނަށް ހިތްވަރު ދެއްވާފައެވެ.
މިއީ ޤާޟީންގެ ދުސްތޫރެއް ގޮތުގައި ބަލަންޖެހޭ ލިޔުމެއްކަމަށާއި ޒަމާން ބަދަލުވިނަމަވެސް ޢުމަރުގެފާނުގެ ސިޓީފުޅުގައި އެބުނާ ކަންކަން މި ޒަމާނަށްވެސް ފެތޭކަމަށް އަދި މިއީ ފަނޑިޔާރުގެއަކަށް އިޖުރާއާތެއްގެގޮތުން ލިބޭނެ އެންމެފުރިހަމަ އިޖުރާއާތުކަމަށާއި، މިސިޓީފުޅުގައި ހިމެނޭ ކޮންމެ ކަލިމައަކީ، ޤާޟީންނަށް އިރުޝާދު ދިނުމުގެ ގޮތުން އޮތް ޤާނޫނީ މާއްދާއެއްކަމަށް މިސިޓީފުޅާ ގުޅޭގޮތުން ވާހަކަ ދައްކަވާފައިވާ ފަހުގެ ފިޤުހުވެރިން ބުނެފައިވެއެވެ.
ޢުމަރުގެފާނުގެ މިސިޓީފުޅުގެ މައްޗަށް ދިވެހިރާއްޖޭގެ ސުޕްރީމް ކޯޓުގެ އިބްރާހިމް ޢަބްދުއްލަޠީފް ވ.އޯނަސް ޕްރައިވެޓް ލިމިޓެޑު މައްސަލަ ނިންމެވުމުގައި ޙަވާލާ ދެއްވާފައިވެއެވެ. ޢުމަރުގެފާނުގެ މިސިޓީފުޅާއި ޙަވާލާ ދެއްވަމުން ދިވެހިރާއްޖޭގެ ސުޕްރީމް ކޯޓުގެ ފަނޑިޔާރު ޑރ.އަޒްމިރާލްދާ ޒާހިރު ވިދާޅުވެފައިވަނީ " މީގެ އެތައް ޤަރުނެއްކުރިން ޢުމަރުގެފާނު ދެއްވި މި ނަސޭޙަތްޕުޅުގައި ހިމެނިފައިވާ ޝަރީޢަތް ކުރުމުގެ އަސާސީ އުޞޫލުތަކަކީ، މިއަދުގެ ދުނިޔޭގައިވެސް އެހާމެ މުހިއްމު އުޞޫލުތަކެކެވެ. މިސިޓީފުޅުގެ އެތައް ޤަރުނެއްފަހުން، އިންސާނީ ޙައްޤުތަކާބެހޭ ބައިނަލްއަޤުވާމީ މުޢާޙަދާ އަދި މިނޫންވެސް އެހެނިހެން ބައިނަލްއަޤްވާމީ މުޢާހަދާތަކުގައާއި، އެކި ޤައުމުތަކުގެ ޤާނޫނުއަސާސީގައާއި،ކޯޓުތަކުގައާއި، ބައިނަލްއަޤްވާމީ ޖަމިއްޔާ ނުވަތަ ޖަމާޢަތްތަކުން މައްސަލަ ބެލުމުގައި ގެންގުޅޭ އެންމެ އަސާސީ އުޞޫލުތަކުގައި،ވަކިފަރާތަކަށް ނުޖެހި މައްސަލަ ބެލުމާއި، ދެފަރާތުން ދައްކާ ވާހަކަތައް އަޑުއެހުމާއި، އެކަށީގެންވާ މުއްދަތެއްގެ ތެރޭގައި މައްސަލަތައް ނިންމުންފަދަ ކަންކަން ހިމެނިފައިވެއެވެ. އެހެންގޮތަކަށް ބުނާނަމަ، މުސްލިމުންގެ ޝަރީޢަތްކުރުމުގައި ބަލަންޖެހޭ ޢާއްމު އުޞޫލުކަމަށް ބަޔާންކުރައްވައި، ޢުމަރުގެފާނު ހާމަކުރައްވާފައިވަނީ، މިޒަމާނުގެ ގޮތުން ބުނާނަމަ، ޕްރިންސިޕަލް އޮފް ނެޗުރަލް ޖަސްޓިސް އަށެވެ."[1]
ޢުމަރުގެފާނުގެ ސިޓީފުޅުގައި ބުނާ ވާހަކަތަކުގެ މައިގަނޑު
1- ނިޔާކަނޑައެޅުމަކީ، ފަރުޟުކުރައްވާފައިވާ އަދި އެކަން ކުރުމުގައި ތަބާވާންޖެހޭ އުސޫލުތަކެއް ކަނޑައަޅާފައިވާ ކަމެކެވެ.
2- ހުށަހެޅޭ މައްސަލަތައް ރަނގަޅަށް ދެނެގަންނަންޖެހެއެވެ. އެއީ، ތަންފީޛު ކުރެވެންނެތް ޙައްޤަކާމެދު ވާހަކަ ދެއްކުމުގެ ފައިދާއެއް ނޯންނާނެތީއެވެ.
3- ނިޔާކަނޑައެޅުމުގެ މަޖިލީހުގައި އަދި މަޖިލީހަށް ޙާޟިރުކުރެވޭ ޚަސްމުންނަށް ސަމާލުކަން ދިނުމުގައި ޚަސްމުންގެ މެދުގައި ހަމަހަމަ ކުރުމަކީ މުހިއްމު ކަމެކެވެ. އެއީ، އިންސާފާއި މެދު ނިކަމެތިމީހާ މާޔޫސްވިޔަ ނުދިނުމަށް އަދި ބާރުގަދަ މީހަކު އަނިޔާވެރިވުމަށް ދަހިވެތި ނުކުރުވުމަށެވެ.
4- ހެކި ޤާއިމްކުރުންވަނީ ދަޢުވާކުރާ ފަރާތުގެ މައްޗަށެވެ. ހުވާކުރުން ވަނީ ދަޢުވާލިބޭ ފަރާތުގެ މައްޗަށެވެ.
5- މުސްލިމުންގެ މެދުގައި ސުލްޙަވެ އެއްބަސްވުން ހުއްދަވެގެންވެއެވެ. ޙަރާމްކަމެއް ޙަލާލުކަމަކަށް އަދި ޙަލާލްކަމެއް ޙަރާމްކަމަކަށް ހެދުމުގެ މައްޗަށް އެއްބަސްވާ އެއްބަސްވުމެއް ނޫނީއެވެ.
6- ޙައްޤުގޮތް ފަހުން އެނގިގެން އެގޮތަށް ނިޔާ ކަނޑައެޅުމަށްޓަކައި، ކުރިން ކޮށްފައިވާ ޙުކުމަކަށް ބަދަލު ގެނައުމަށް ފަސްޖެހިގެން ނުވާނެއެވެ. ޙައްޤަކީ، ދާއިމީ ކަމެކެވެ. ޙައްޤަކަށް ބަދަލެއް ނާންނާނެއެވެ. ބާޠިލުގޮތުގައި ދެމިހުރުމަށްވުރެ ޙައްޤަށް ރުޖޫޢަވުން ހެޔޮކަން ބޮޑެވެ.
7- ގާޒީންގެ ކުރިމައްޗަށް ހުށަހެޅޭ މުޅި މައްސަލަ ރަނގަޅަށް ދެނެގަންނަން ޖެހެއެވެ. މައްސަލައެއްގެ ޙައްލު ކީރިތި ޤުރުއާނާއި ރަސޫލާގެ ސުންނަތުން ފެންނާންނެތްނަމަ ޤިޔާސްކުރުމުގެ މަގު އިޚްތިޔާރުކުރެވެއެވެ.
8- މީހަކު ދަޢުވާއަކައިގެން އައިސް އެ ދަޢުވާ އޭނައަށް ސާބިތުކޮށްދެވުނަސް އަދި ސާބިތުކޮށް ނުދެވުނުނަމަވެސް އޭނާއަށްޓަކައި މުހުލަތެއް ދިނުން ރަނގަޅެވެ. އޭނާ އެކަން ސާބިތުކޮށްދީފިނަމަ، އޭނާގެ ޙައްޤު އޭނާއަށް ދޭންޖެހެއެވެ. އެކަން ސާބިތުކޮށް ނުދެވިއްޖެނަމަ، އޭނާގެ ދަޢުވާ އެހިސާބުން ނިމުމަކަށް އައީއެވެ. އެގޮތް ޢަދުލުވެރިވުމުގައި ފުރިހަމަކަން ބޮޑެވެ. އަދި އެފަދައިން ކަން ކުރުމަކީ ވަންހަނާވެފައި އޮތް ކަމެއް ފާޅުވުމަށް ކޮށޭ މަގެކެވެ.
9- ކޮންމެ މުސްލިމަކަށްވެސް އެމީހުންގެ ތެރެއިން އެކަކު އަނެކަކާ ދެކޮޅަށް ހެކިބަސްދިނުން ޤަބޫލު ވެވިގެންވެއެވެ. އިސްލާމީ ޝަރީޢަތުގައި ކަނޑައެޅިގެންވާ ޙައްދުގެ އަދަބެއް ލިބިފައިވާ މީހުންނާއި ދޮގު ހެކިބަސް ދިންކަން ސާބިތުވެފައިވާ މީހުންނާއި،ތިމާގެ ނުވަތަ ރަޙްމަތްތެރިކަމުގެ ގޮތުން ހެކިދިނުމުގައި ޝައްކުގެ ނަޒަރުން ބެލެވޭ މީހުން ފިޔަވައެވެ.
10- ނިޔާ ކަނޑައެޅުމުގައި ރުޅި އިސްކޮށްގެން ނުވާނެއެވެ. ހިތް ނުތަނަވަސް ކަމާއި އަވަސްއަރުވައިގަތުމާއި، މީހުންނަށް އުނދަގޫވާ ޒާތުގެ ކަންކަމާއި ދެ ޚަޞްމުންގެ ވާހަކަތަކަށް ނަފްރަތު ކުރުމުން ޤާޟީން ދުރުވާން ޖެހެއެވެ.
11- ނިޔާ ކަނޑައެޅުމުގެ ޒިންމާ ފުރިހަމައަށް އަދާކުރުމުގެ އެކަމުގެ ދަރުމައާއި ޘަވާބު ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގައިވެސް ލިބޭނެ ކަމެކެވެ.
ވަގުތުވީ މިންވަރަކުން މިސިޓީފުޅުގައި ބުނާވާހަކަތަކުގެ ޝަރަޙަ ސިލްސިލާގޮތެއްގައި ލިޔެވޭތޯ މަސައްކަތް ކުރާނަމެވެ. އެކަމުގެ ހެޔޮ ތައުފީޤު ދެއްވުން އެދި، މާތްﷲ ގެ ޙަޟްރަތުގައި ދުޢާ ދަންނަވަމެވެ.
[1] 2019/SC-A/15